Camdan Şato

​

Şato sözcüğü Türkçe’ye Fransızca’dan geçmiş olan, Orta Çağ Avrupası’nda bir bölgenin derebeyinin oturduğu büyük ve korunaklı yapılara verilen isimdir. Şatoların abartılı mimarilerinde, gücün ve otoritenin göstergesi açısından hem görkemli hem de çok sağlam ve korunaklı olmaları önemlidir. Ortaçağ Avrupasında toprak sahibi olmak, nüfuzlu ve otoriteye sahip olmak demekti. Merkeziyetçi yönetim sisteminin aksine totaliter gücün hisselere bölündüğü, feodalite kurumunun adeta bir sahnesine dönüşmüştür. 

 

Kurmacada şato hafızayı; insan zihninin metaforik anlamda feodal beyliğini temsil ederken şatonun camdan yapılmış olması ise bu şatonun aslında savunmasız, zarif ve kırılgan olmasını sembolize eder. Duvarlarına, hendeklerine ve kulelerinin verdiği güçlü imajın aksine camdan şato, hafızanın zaman karşındaki savunmasız yapısıyla benzer şekilde zarif ve kırılgan bir tesise dönüşür. Bu bağlamda ancak dikkatle korunduğu sürece muhafaza edilebilir.

 

İnorganik, amorf yapıda katı bir malzeme olan cam ise bünyesinde ilginç ve karşıt özellikleri bir arada barındırır. Antik çağlardan bu yana birçok, araç ve gereç yapımında çok yaygın olarak kullanılan cam, saydam veya yarı saydam, hem sağlam hem de kırılgan, gösteren ve görünendir. Camdan inşa edildiği hayal edilen bir şato, elbette hem şatonun gotik mimari özelliklerine sahip olacaktır, hem de camın saydam ve kırılgan olmasına karşın camın görkemini ve sağlamlığını bünyesinde taşıyacaktır.

 

Edebiyatta da ilk gotik eserler dolambaçlı ve iç içe açılan gizemli kapılarıyla şatolarda, virane kalelerde, tuzaklarla dolu manastırlarda, karanlık zindanlar veya bunun gibi ürpertici, ıssız ve yerleşim merkezlerinden uzak mekânlarda geçer. Zamanla terk edilmiş evler, fabrikalar, hastaneler, okullar, daracık odalar gibi gündelik hayatın geçtiği metropoller gotiğin yeni mekânı olacaktır. Gotik edebiyatta mimari çokça öne çıkıyor gibi görünse de aslında esas mesele insan ve onun zihni ile ilgilidir. Olayların geliştiği tehlike ve bilinmezlerle dolu karanlık mekânlar, bir bakıma insan zihninin ve onun derinliklerinde varolmayı sürdüren düşüncelerin ifadesi olarak ortaya çıkar. Hafızayı bu anlamda ele aldığımızda gotik mimarinin kurallarına uygun inşa edilmiş, dolambaçlı koridorları ve iç içe açılan kapıları ile bazı bölümleri karanlık, bazı bölümleri aydınlık bir yapıyla karşılaşırız. Mimari ile benzer şekilde gotik edebiyat da, dönemin bireysel ve toplumsal ruh haline, insanların korku ve endişelerine karşı bir duyarlılığın sonucu olarak ortaya çıkarak, en çok bir türlü silinip atılamayan geçmişin hortlayıp şimdiye musallat olması konusunu ele almıştır. 

 

Camdan Şato kurmacası, bu bağlamda hafıza meselesini ilk tahlilde gotik sanat akımı -edebiyat, mimari ve görsel sanatlar- üzerinden ele alıyor. Sergide bulunan yapıtlar ve bu yapıtların sanatçılar tarafından üretilmesine sebep olan mevzular, hafızanın yapısına, işleyişine, değiştirilmesine ve yitirilmesine uygun şekilde alt başlıklar oluşturuyor.
 

Anı/Hatıra

 

“Hayat başlıyor. Şimdi başlıyorum biriktirdiğim hayatıma.”

Dalgalar, Virginia Woolf

 

Alper Aydın / Aykut Öz / Bengü Karaduman / Emre Yenisoy / Haluk Akakçe / İbrahim Karakütük / Metehan Törer / Onur İzci / Ömer Faruk Şimşek / Roland Topor / Sebahattin Yüce / Semiha Berksoy / SENA / Sevil Tunaboylu / Seza Paker / Tarık Töre / Ümmühan Yörük / Yüksel Arslan

 

Sanatçının üretiminde kişisel hafıza ana damarlardan birini oluşturur. Öz yaşam öyküsünde başına gelen olaylar, hatırlamak üzere özenle ayırıp sakladığı özel anıların yanı sıra bir daha asla hatırlanmamak üzere mahzene indirilmiş, rafa kaldırılmış kadim anıların oluşturduğu yatay sığa, hayat devam ettikçe genişler. Burada bahsedilen kişisel hafızanın diğer tüm insanların oluşturduğu hafızalardan ayrılarak özellikle sanatçının kişisel hafızası altında bahsediliyor olması elbette bir tesadüf değildir. Sanatın en önemli özelliklerinden biri, hafızanın çeşitli medyumlar aracılığıyla yeniden üretilmesidir. 

 

Yeniden üretilemeyen hafıza, ölü hafızadır. Bir de ölü zaman vardır André Green’e göre. Ruhsal hayatta ölü ve hareketsiz bir zaman dürtüsüz bir zaman değil, dürtünün kullanışsız olduğu bir zamansallıktır. Ölü zamanın canlı zamandan olan farkı ruhsal hayatın fakirliğidir. Örneğin kişi fazla konuşmaz, konuşsa da günlük meselelerin işlemci yönüne odaklanır. Yani bir şeyleri yapmaktan, halletmekten söz eder. Yaşamı sürekli halledilmesi gereken bir zaman dilimi olarak algıladığı için ne yaşadığından çok ne yaptığına odaklanır. Sanki bir tür ölüm kalım savaşı içindedir ve konuşmaktan keyif almadığı gibi konuşmanın çağrışımsal boyutu da sınırlıdır, bazen yoktur bile. Hatta bazen hiç rüya görmez, görse bile o rüyanın arkasından çağrışım gelmez. Bazı imgelere muammaymışçasına bakar ve konuyu değiştirir. İşte böyle bir ruhsallık içinde temsil barındırmaz, yani anlatılan öteberi üzerine bir şeyleri temsil etmek, bir şeyleri düşünmek mümkün değildir. Zaman adeta durmuştur, ölü bir zamandır burada söz konusu olan, zira içinde sürekli aynı şeyler tekrarlanır, bir tür hastalıklı tekerrür vardır. 

 

Bahsi geçen hastalıklı tekerrür, zaman zaman hepimizin hayatını ele geçirir. Hayatın döngüsel yapısı, hemen hemen herkesin ilgisini, aynı yolun farklı bir yerindeyken cezbeder. O ana kadar uzun zamandır kendisini, yaşamının; seçimlerinin ve kazançlarının biricikliğine adamış olan kişinin bu farkındalığı, ilk déjà vu anında deprem etkisi yapar. Sanki geçmiş yeniden keşfedilmelidir, anılarla sağlamlaştırılmış olan kimliğin inşası gözden geçirilmelidir. 

 

Dejavu anında keşfedilen bu döngüselliği ancak sanatçının imge üretim kabiliyeti kırabilir. Zamanda açılan bir yarık gibi döngüselliğin seyrini değiştiren bu edim (sanat), bakışın yönünü değiştirebilir. İmgenin gücü, zamanında düşen yağmur gibi her şeyi yeşertecek güçte olmasındandır. Aslında zaman zaman sanatçının beslendiği kişisel hatıraları sonuca ulaştığında hala çok kişiseldir; öte yandan da bu kişisel hafıza herkesi büyüleyici bir şekilde ilgilendirir. Nihayetinde bu kişisel hafıza içinde gizlenmiş habis öyküleri ortaya çıkarmak, onların karşısında savunmasız kalmak gerekir; devinim ancak böyle doğar. Rüyalar başlar, çağrışımlar artar, imgeler derinleşir, anlam ve boyut kazanır. Colomina’nın Kamusallık ve Mahremiyet kitabında (2011) geçen Benjamin’in Theodor Reik’ten alıntıladığı üzere; “Hafızanın (Gedächtnis) işlevi, izlenimlerin korunmasıdır; hatıra (Erinnerung) onları ayrıştırmaya yöneliktir. Hafıza esas olarak tutucudur, hatıra ise yıkıcı.”
 

Mekanın Hafızası

 

“Cennet, ne bir zaman, ne bir mekan. Cennet; yetkinliğe ulaşmanın ta kendisi.”

Richard Bach

 

Bahar Yürükoğlu / Barış Sarıbaş / Bedri Baykam / Begüm Yamanlar / Burcu Perçin / Deniz Aktaş / Erol Eskici / Metehan Özcan / Nejad Devrim / Pierre Alechinsky / Roland Topor / Sebahattin Yüce / Selim Cebeci / Seza Paker / Tanzer Arığ / Ümmühan Yörük / Yüksel Arslan / Zeynep Kayan

 

Yaşam, her anında, kendini gerçekleştirmek üzere kendi mekanlarını oluşturur. Yaşarken nasıl yakınımzda bulundurmak üzere yaşamış olduğumuz gerçeğinin kanlı canlı şahitlerini arıyorsak, yaşadığımız yerlerin de bellek oluşturması için ayrıca çaba harcarız. Aidiyet hissi ve İz bırakmak önemlidir; varlığın inşaası ile beraber anılması üzere mezar taşından bile ibaret olsa, yeryüzüne çakılmış bir çivi, bir direk, bir iz mutlaka gerekir. Hatıralar nerede muhafaza edilmelidir? Bu savunmasız, tenkide açık mahrem yığınlar elbette muhafaza edilmeyi hak eder. Belleğin tüm katmanları karşısında metaforik ve analitik bir dizi açıklamayla beraber bu soruya cevaben bir fiziksel yapıya işaret etmek kaçınılmazdır.

​

Yüzyıllar boyunca önemli bir düşünme pratiği olarak kabul edilen “ars memoria” yani hatırlama sanatı, mekânsal sürekliliğin hatırlamaya kaynaklık etmesine dayanır. Anı imgelerini mekâna bir düzen içinde yerleşmiş bazı nesneler yoluyla işaretlemek, daha sonra da bu nesneler arasında imgesel bir yürüyüşe çıkmak hatırlamayla özdeştir. Başka bir ifadeyle hatırlama sanatını kullananlar, akıllarında tutmak istediklerini, zihinlerinde yarattıkları veya zaten halihazırda mevcut olan bir mekân içinde onları imleyecek nesneler olarak yerleştirirdi. Bu mekânın koridorları ve odaları içinde çıktıkları astral bir gezintiyle bu nesnelerle karşılaştıklarında hatırlamak istediklerini ve onlar arasındaki ilişkileri eksiksiz olarak hatırlayabilirlerdi.

​

Hatırlama sanatını, gündelik hayatın rutininde tam tersine çevirerek sürekli kullanmaktayız. Neredeyse tüm hatıralarımız gün içinde oluşurken -rüyaları da hesaba katarak bunun dışında tutmakta fayda var- içinde yaşadığımız, etrafında gezindiğimiz, kapıları ve koridorları olan, odalarına yerleştiğimiz mekanlarla ilişkilenmekte. Ancak buraya kadar bahsettiğimiz tüm veriler nihayetinde bizlerin, yaşayan -ya da yaşamış- insanların hafızasını ilgilendiriyor. Peki bizden bağımsız, bizden öncenin veya sonranın dolaysız etkilenmekte olduğu, mekanın bizlerden bağımsız kendi hafızası var mı? 

​

Mekanın hafızası, sadece bireylerle temas halindeyken parlayan, kişilerin gündelik hayat pratiklerini bireysel ve kolektif deneyimin bir parçası kılabilmek ve hatırlanabilir bir geçmişin ve eyleme yönelik şimdinin içine dâhil etmek anlamına geliyor olmalıdır. Bu soru bizi mekana bir aygıttan çok araç olarak yaklaşmaya iter. Mekân üzerinden kaydedilen bellek, geçmişin anılarını muhafaza etme arzusundan daha fazlasını ifade eder. Bu haliyle mekanın hafızası, geleceğin hatıralarını başka bireyler için başka şekillerde oluşturma talebiyle ortaya çıkan siyasal ve kolektif bir örgütlenmeye maruz kalıyor olmalıdır ki kendi bağımsız varlığını ortaya koyabilsin. Ancak böylece mekan şimdiki zamanda geçmişin varlığını yaşatabilir, tıpkı bu varlığı geleceğe de taşıyacağı gibi.
 

Bedenin Hafızası

​

“Kırılganlığınız aynı zamanda dayanma gücünüzdür.”

Pina Bausch

 

Ayça Telgeren / Burcu Yağcıoğlu / Can Küçük / Çınar Eslek / Erdal Duman / Erol Akyavaş / Gülhatun Yıldırım / Hermann Nitsch / Mehtap Baydu / Metehan Özcan / Nazlı Gürlek / Necla Rüzgar / Roland Topor / SENA / Ümmühan Yörük / Yüksel Arslan / Zeren Göktan / Zeynep Kayan

​

İnsan bedeni, dünyaya geldikten sonra kendisini tanımlamak zorunda olan ve alması gereken pozisyonu anlaması için sürekli müdahale edilen bir yapı olagelmiştir. Göreli gelişmeler sonucunda ise artık bedenin yaşayan bir organizma olduğu algısı değişerek verimli bir işgücü enstrümanı olarak tasarlanmaya zorlanmıştır. Aynı zamanda güzellik, gençlik ve biriciklik olguları da bu enstrümanın maruz kaldığı sistematik müdahaleler alanını genişletmektedir. Bu baskı ve müdahaleler sonucunda zarif, kırılgan olan beden yara alır. Yaralar kısa sürede açıklıklara ve ardından yarıklara dönüşür. İyileşme sürecine uğrasa dahi yaşadığı acının tarihi bir iz olarak üzerinde kalır. İyileşmekte olan bedenin ilacı zihinden gelir.

​

İkinci dünya savaşı birçok insanın hayatını değiştirdiği gibi toplumların da düşünme yetisini ve mukavemetini değiştirmiştir. 1950’ler sonrasında sanatçılar modernliğin zorunlu kıldığı iktidar kurumları ve araçları ile daha ciddi bir hesaplaşma içine girmişlerdir. Bu hesaplaşma, moderniteden günümüze kadar iktidarın beden üzerinde kurmaya çalıştığı hegemonyaya bir refleks, karşı çıkış tavrı olarak görülebilir. Böylece metalaşmaya karşı duramayan sanat kurumları yepyeni bir sorunla karşılaşacaktır; depolayamadıkları, duvarlarda asarak sergileyemedikleri ve ilk tahlilde satamadıkları malzeme olarak bedeni kullanan aksiyonlar, body art sanatçılarının eylemleri ve performans sanatı. 

​

İktidarın kontrolünde bulunan ve sürekli gözetlenen modern gündelik hayatın seyrinde acı sadece müdahale ve terbiye etmek için bir araç iken, haz ise yasaklanan, kaçınılarak sağaltılması gereken, ayıplanan ve kontrol edilen bir forma dönüşür. Acının cinsel bir doyum aracı olarak ifadesinin tam da bu dönemlerde ortaya çıkması sürpriz değildir. Mazohizmin ve sadizmin böylesi düzen bozar bir dil kullanarak yankılanması, acı-haz ilkelerini yeniden formüle ederek onlara politik bir cevaba dönüştürebilme kabiliyeti kazandırır. Bu kabiliyet özgürleştirici ve öğreticidir, böylece beden yeni bir dile sahip olur.

Beden aracıyla eylem anındaki varoluşa dikkat çekme fikri, tipik estetik algısından ve sanatın bahşettiği yücelikten fersah fersah uzakta seyircinin yüzüne tokat gibi çarpan bir dizi yeni dalga doğurdu. Bu oluşumlardan belki de en erken ve dikkat çekici olanı 1965 yılında Hermann Nitsch, Otto Muehl, Günter Brus ve Rudolf Schwarzkogler’in de katılımı ile oluşturulan Wiener Aktionismus (Viyana Aksiyonu) grubu sanatçılarının çalışmalarında bedeni bozma, kendini kurban etme, adak etme temaları esas alınmıştır. Şaman aktiviteleri ile pek çok bakımdan benzeşen bu işler, izleyiciye yüce sanattan beklediği orantılı güzelin yerine şok eden, tiksindiren ortamlar yaratmıştır. 

​

Viyana Aksiyonu’nun en tanınır sanatçısı Hermann Nitsch, gerçekleştirdiği ayinsel performanslarında yaşam coşkusunu, sınırsız özgür neşeyi övmüş, ön plana çıkarmıştır. Nitsch, dini ritüelleri ve formları yeniden yorumlamıştır. Kurban etmek, kan akıtarak şifalanmak ve nihayetinde otoriteyi-leri- memnun kılmaktan yola çıkarak bunu bireysel değil toplumsal ölçüde yeniden ele alır. Amacı, sanatçının ayini ile toplumun arındırılmasıdır. Bilinen rahip tanımının dışına çıkarak, bir iyileştirici, bir rehber, bir şifa dağıtıcısı görünümüne ve konumuna yerleşir. Performans süresince kullanılan malzemeler et ve kan gibi gündelik yaşamımızın içinde olan, özellikle de yaşamımızın devamını sağlayan şeylerdir. Sanatın kutsallığı ve bütün tabular Nitsch’in aksiyonlarında yıkılmaya mahkumdur. Ayine katılanlar ise bireysel kimliklerini terk ederek, bir özümseme, parçalanma, kendini terk etme ve kendini bulma sürecinden geçmektedirler. Nitsch, gerçekleşen aksiyonun sonunda ortaya çıkan resimleri ritüellerinden “sağ kurtulanlar” olarak ifade eder. Bu minvalde Nitsch’in resimlerinden, toplumun arınabilmesi için katartik yöntemlere maruz kalarak kurban edilmiş bedenler olarak bahsedebiliriz. Kırılmış, yarılmış, koparılmış, asılarak baş aşağı sallandırılmış, kanları akıtılmış, ezilmiş ve parçalanmış bedenler. 
 

Nesnenin Hafızası

 

“Misafirli bir gece nasıl mı geçmiştir, bunu tabaklarla fincanların, bardaklarla yemeklerin duruşundan anlar geride kalan kişi, bir bakışta.”

Walter Benjamin

 

Eda Aslan / Mehtap Baydu / Osman Dinç / Özlem Günyol & Mustafa Kunt / Selim Cebeci / Seval Şener / Seza Paker / Tansel Türkdoğan / Tarık Töre / Ümmühan Yörük / Yüksel Arslan / Zeren Göktan 

​

Evren yasalara göre işler. Akışta her şey birbiriyle temas halindedir, etki-tepki yasası, temasa geçen her varlığı birbirine görünmeyen iplerle bağlar. Canlı varlıkların dünyasında kopararak ayırdığımız ve “belirli bir kütlesi ve hacmi olan her türlü cansız varlık” diye tanımladığımız nesneler, bu büyük akışta kendi hafızalarını oluştururlar. 

​

Nesneler ve insanlar birbirlerine yakın bağlarla bağlanmış olup bu danışıklı dövüş çerçevesinde kendilerine atfedilen duygusal değer sayesinde evde yaşayan bir “kişilik” gibi algılanmaktadırlar. Nesnenin bir “kişilik” gibi algılanma durumu, insan – nesne özdeşliğinin bir sonucudur. Bu özdeş durum, nesnenin mekânda nasıl konumlanacağı konusunda önemli görülebilir. Jean Baudrillard, nesnelerin birincil işlevleri insan ilişkilerindeki kişisel boyutu ön plana çıkartmanın yanı sıra paylaştıkları mekâna can ve ruh katmak olduğunu söylemektedir.

​

Cansız olarak atfedilen bu varlıkların güncel versiyonları, insanlık tarihi içinde elden ele, kuşaktan kuşağa aktarılarak endüstriyel bir gelişime tabi olmuştur. Bu gelişim, nesnelerin hafıza sığasını oldukça derin kılar. Kimi cansız yüzeylerin oluşumu daha da meşakkatlidir; oldukça büyük zaman dilimleri içerisinde gerçekleşir. Canlılar kadar kıymetli olmayan böyle nesnelerin aslında ne kadim şahitliklere haiz olduğunu düşünmek bile büyüleyicidir. Hayatımızda yer alan, etrafımızda sürekli bulunan ve bizim için bazen özel şeyler ifade eden bu nesnelerin akıbeti aslında bizden farklı değildir. Gidişatın ve akışın önermesiyle sürekli bir dönüşüme tabii tutulurlar. Çözünürler, birleşirler, basınç altında erirler, gaza dönüşüp uçarlar ve yağmura tutunup tekrar yere düşerler.

​

Yine de nesnenin yapıldığı materyali bir yana bıraktığınızda, ona manevi değerini veren kişinin onunla biçimlendirdiği hafızasıdır. Aidiyet ilişkisi barındıran nesnelere kişilik özellikleri yansıtılır, fanileşirler kırılganlıkları da artar. Kintsugi sanatı bu bağlamda bize çok şey anlatır. Japon felsefesinden ve özellikle de Zen estetiğinde, nesnenin üzerinde oluşan zamanın kusurlarını ve izlerini yok etmek, hasarı gizlemek yerine daha da belirgin hale getirmek onu güçlü kılmaktadır. 

​

Kayıp Hafıza

​

“Ben bir evim. İçim karanlık. Bilincim yalnız bir ışık. Rüzgardaki bir mum. Titreşen bir alev. Bazen burada, bazen orada. Geri kalan her şey gölgede. Geri kalan her şey bilinçaltında." 

Sigmund Freud

​

Can Aytekin / Can Akgümüş / Ege Kanar / Görkem Ergün / İhsan Oturmak / Seval Şener / Seza Paker / Tanzer Arığ / Yüksel Arslan

​

Hafıza varoluşun temelidir. Sistemleri, toplumları, bireyleri ayakta tutan, bunu yapabilmek için de çok derinlere inen kökler gibi davranmak zorunda olan bir yapısı vardır. Ancak sistemlerin varoluşları rastlantısal değildir. İnsan iradesiyle, insanın emellerine hizmet etmek üzere kurgulanmış yaklaşımlardır. O halde, hafıza birliğinin zincirleriyle bir arada duran toplumların hafızalarına müdahale edilebilinir mi? Toplumu oluşturan, çeşitliliği mümkün kılan her bir bireye; bir zümrenin, inanışın veya ideolojinin gereksinimi olan hafıza birimleri yerleştirilip kabul ettirilebilinir mi?

 

Berger’in de dediği gibi “görme konuşmadan ve sözcüklerden önce gelir”. Hafızamız birbiri ardına yığınlarca yığılmış görüntülerden oluşan dev, düzensiz bir yığındır ve her anı, her kişi, her üzüntü, her tat ve her mutluluk için eşleştirdiğimiz bir sembol vardır. Daha sonra sözcükler gelir, semboller böylece kavramsallaşır ve adeta emek-yoğun bir şekilde inşa edilmiş yapılara dönüşür.

​

Hafızanın “çarpıtılabileceği” düşüncesinin altında, gerçeğe bütünüyle uygun bir belleğin ne olması gerektiğini hesaplayabileceğimiz ya da yargılayabileceğimiz bir ölçüt bulunduğu varsayımı yatmaktadır. Bireysel hafızayı belirli bir ölçütte yargılamak zorsa, kollektif hafıza söz konusu olduğunda durum daha da karmaşıklaşır çünkü kolektif hafızada, geçmişteki bir olay ya da deneyim bütün katılımcılar için gerçekten de farklı bir olay ya da deneyim anlamına gelir. Önce görüneni değiştirerek onu göstermek istediğiniz forma sokarsanız, sonrasında anlatılan geçmişi yeniden tasarlayıp baştan anlatırsanız, tüm bunları yaparken kesintisiz, sistematik ve yıkıcı bir karşı-güç kullanırsanız pekala hafızayı değiştirebilirsiniz. Kuşaktan kuşağa da aktarılanlar değişmeye başlar, her şey değişir, dönüşür, öyle bir zaman gelir ki aslıyla arasında tek bir benzerlik kalmayabilir. 

Bu minvalde kolektif hafıza  -çoğunlukla kayıp hafıza- başlığı altında bir toplumu, bir milleti tanımlama konusunda, çeşitli türevleri olmakla beraber genel olarak biri Aydınlamadan diğeri de Romantizmden kaynaklanan iki temel anlayış olduğu düşüncesi yaygın kabul görmektedir. Bu fikirlerin ardındaki temel düşünce milletin iradi bir birlik oluşudur. Renan, milleti oluşturan unsurların ırk, din, dil birliğine, ortak çıkarlara ya da toprak birliğine indirgenemeyeceğini söyler. O’na göre modern milletin temel özelliği, bireyin millete özgür ve iradi katılımıdır. Bu anlayışa göre birey, bir millete ait olarak dünyaya gelmez.

​

Geri Çağırma

​

“Hatırlamak etik bir edimdir, kendi başına ve kendisi olarak etik değeri vardır. Hafıza ise, acı verici olsa da, ölülerle kurabileceğimiz tek bağdır.”

Susan Sontag

 

Bestami Gerekli / Can Akgümüş / Fırat Engin / Kazım Şimşek / Murat Morova / Selim Cebeci / Semiha Berksoy / Şant Mengücek / Tanzer Arığ / Tarık Töre / Ümmühan Yörük / Yüksel Arslan

​

Platon’a göre “zaman, Tanrı’nın ebedi hareketliliğinin ve hayatının, halk edilmiş olanlara aktarılması sırasında mecburen yaratılmış olan ve değişmeyen bir değişkendir.” Platon’un Menon diyaloğunda geliştirdiği bilgi kuramı anımsama (reminiscentta) üstüne kuruludur. Menon’da erdemin öğrenilen bir şey olduğunu ve bilginin kesinlikle ruhtan kaynaklandığını görürüz. Zamanın tanımı bu şekilde yapıldığında, anımsama, bilginin yeniden bilinç düzeyine yükselmesi sürecidir. Platon’un İdealizminde zihinden hiçbir zaman kaybolmayan bir hakikat ya da gerçeklik söz konusudur. O’nun için insan belleği, zihnin rasyonel kısmının hakikat üstüne bilinçli bir düşünme sürecine girmesine yarayan bir araçtır. Buna karşın Aristoteles ise bilginin esas olarak duyularımızdan kaynaklandığını söyler. Aristoteles’e göre bellek, eski nesneyi eskiden nasıl algılamışsak o algılama biçimiyle uyumlu bir şekilde geçmişten sahneler içerir. Ama o nesnenin görüntüsü, şimdiki zaman içinde duyularımızla yeniden üretilir.

​

Bu fikirlerin arasına duyguları serpiştirdiğimizde, kağıt üzerinde formüle dönüştürülmüş olan tüm denge bozulur. Çok neşeli başlayan bir anı travmatik sonuçlandıysa anımsama anında duygular birbirine karışır. Bir anıyı geri çağırmak, ancak geçmişin hayaletleriyle baş edebilecek güçte bir kahinin işi gibi görünen nice kimseler, toplumlar ve kitlesel olaylar vardır. Zaman tüm yapılan tanımların dışında, doğrusal olmayan, hangi yöne gittiği belirsiz bir tren gibi hareket ederken bilginin tam olarak nereden doğduğunu, zaten halihazırda orada olup olmadığını yeniden sorgulamamızı sağlayacak olan sürprizler kaçınılmazdır. Su götürmez olan tek şey anımsanan gerçeklik iyisiyle kötüsüyle var olan gerçekliği aşar, gerçek hayatın ötesine geçer. Geçmişle ilgilenmek onu yeniden yaşatmak demek değildir, zaten geçmiş ölüdür. Öyleyse geçmişle irtibat, ölü olanla irtibatta olmaktır.

​

Geçmişi imgeler halinde anmak için şimdiki zamanın eyleminden ayrılmak, yararsız olana değer vermek, düş görebilmek gerekir. Bir tek insan böyle bir çabayı sarf edebilir. Bu şekilde ulaştığımız geçmiş her zaman kaypaktır, elimizden hep kaçar, sanki bu geriye dönük hafıza diğer hafızayla, yani öne doğru hareketiyle bizi yaşamaya, devinmeye iten, doğal hafızanın tam aksidir. Kendiliğinden anı daha en başta kusursuzdur. Zamanın bu anıya ekleyeceği her şey bu anıyı bozacak, zaman hafızanın yerini ve tarihini koruyacaktır. Daha önce görmüş olma (déjà vu) duygusunun açığa çıkardığı “saf anı” ile kaynaşma (anı-imge), tanıma eylemiyle gerçekleşecektir. Dolayısıyla "saf anı"nın imgelere dökülme işleminin kökenini kavramak için hatırlama çabasına bakmak gerekir.

 

Freud’a göre hiçbir şey kaza veya tesadüf değildir. Zihnimize öylesine gelen hisler, düşünceler veya istekler bile aslında bilinçaltına ait bir arzunun anlaşılmaz biçimidir. İtiraf edilmemiş hiçbir his asla ölmez, sadece diri diri gömülür ve sonradan daha korkunç şekillerde tezahür eder. Bilinçaltı dediğimiz çöplük, tamamen ertelenmiş, bastırılmış hislerle doludur. Hepsi, orada öylece nefes alır ve bekler. 

 

En alakasız zamanı; rüyaları ve mutlu anları mesela.

​

Can Akgümüş

Şubat, 2020